Het jaar zonder zomer - Erika Fatland

Boek details:
Auteur: Erika Fatland
Titel: Het jaar zonder zomer
Originele titel: Året uten Sommer
Vertaling: Maud Jenje en Sofie Maertens
Verschijningsdatum: 2012
Bladzijde: 411 blz
Uitgeverij: Uitgeverij de Geus
ISBN: 978904452343

Samenvatting:
Eerste relaas over het wrede bloedbad in Oslo en Utøya: aangrijpende portretten van de slachtoffers en nabestaanden. Op 22 juli 2011 bracht Anders Behring Breivik 77 mensen om het leven. Erika Fatland zoekt overlevenden, slachtoffers en nabestaanden op en praat met hen over deze onheilsdag. De verhalen vormen een reis door een land dat plotseling en onverwacht geconfronteerd werd met de grootste nationale crisis sinds de Tweede Wereldoorlog.

Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Erika Fatland volgt de nasleep van deze terroristische actie op de voet en duikt in het verleden en karakter van Breivik. Hoe verhouden zijn idealen zich tot het rechts-extremisme in Europa en tot de eenzame wolven en schoolschutters in Amerika?

Erika Fatland

De jonge Erika Fatland (Noorwegen, 1983) is een veelzijdig wonder. Ze spreekt zeven talen, studeerde en werkte in diverse landen en schreef artikelen voor dagbladen en tijdschriften. Bij De Geus verscheen eerder Engelbewaarder van Beslan, over de gijzeling in Noord-Ossetië in 2004.

Ik had nog niet eerder van dit boek gehoord totdat ik het boek Licht op het noorden van Stine Jensen had gelezen. Stine haalde in het hoofdstuk Kwaad de aanslag in Oslo en Utøya aan. Ik heb Utøya eerder aangehaald in de blogpost Tragedie Utøya in boek en beeld. Het boek Het jaar zonder zomer geeft een goed en gedetailleerd beeld wat er op 22 juli 2011 gebeurd is. Het voorwoord 189 minuten is direct confronterend. 189 minuten tussen 15:25 uur en 18:34 uur op 22 juli 2011. Op deze website zijn de beelden van beveiligingscamera's te zien vlak voor, tijdens en na de explosie en hieronder is het pad aangegeven wat Breivik op Utøya heeft afgelegd.

Breivik's dodenspoor

189 minuten was de tijd die Anders Behring Breivik nodig had om zijn boodschap duidelijk te maken. Wat volgt is een boek vol feiten en verhalen van slachtoffers. Een aantal van de overlevenden van Utøya zijn gefotografeerd door Andrea Gjestvang in het boek En dag i historien. Welke overlevenden in dat boek zijn opgenomen, geef ik aan. Het boek En dag i historien ga ik binnenkort lezen. Nu eerst Het jaar zonder zomer.

Een van de slachtoffers op Utøya was Lars Grønnestad uit Haugesund. Lars is het neefje van Erika Fatland. Dit geeft de betrokkenheid van Erika aan. Het verhaal van Lars is te lezen. Hij is dus een van de overlevenden. Zijn verhaal tijdens de aanslag is te lezen en ook het verhaal hoe het erna is gegaan. Het verhaal van Lars is niet het enige. Hieronder staan de namen van de slachtoffers en nabestaanden die hun verhaal doen in het boek.

• Khalid Ahmed.
• De 17 jarige Regitze Schäffer Botnen uit Drøbak.
• De 23 jarige algemeen secretaris van de AUF, Tonje Brenna uit Jessheim.
• Kristian Rasmussen, die achter zijn bureau zat toen de bom afging.
• Beveiligingsbeambte Espen Naumann.
• De 19 jarige Glenn Martin Waldenstrøm. In zijn gezicht geschoten en schreef het telefoonnummer van zijn familie met uitgespuugd bloed op de vloer omdat hij niet meer kon praten (dit is ook te lezen op deze website).
• Tore Remi Christensen had zich verstopt in een wc hok op Utøya.
• Elin Maria L'Estrange.

• Caroline Winge had zich verstopt in de koelcel samen met haar vriend Erlend Fosseide Sellie en nog iemand anders.
• Eirin Kristin Kjær uit Laksvatn, Troms. 20 jaar. Zij is door Andrea Gjestvang gefotografeerd. 
• De 18 jarige Viljar Hanssen uit Svalbard (Spitsbergen) en zijn broertje Torje. Zij komen voor in het boek van Andrea Gjestvang.
• Anne-Berit Stavenes van de Noorse Volkshulp, de 18 jarige Ole Martin Juul Slyngstadli en de 16 jarige Jarl Riskjell Gjerde uit Vormedal (komt voor in het boek van Andrea Gjestvang). Jarl Riskjell is later in 2011 na een bezoek op Utøya beroofd. Dit verhaal is hier te lezen. Samen redden ze Ina Libak. Met stenen krijgen ze de bloedingen onder controle. Het verhaal van hun is hier ook te lezen.
• Vader van de 23 jarige Tamta, Avtandil Liparteliani uit Georgië.
• Vriendin van Tamta, Natia Chkhetiani uit Abchazië. Komt ook voor in het boek van Andrea Gjestvang. Natia wil antwoorden vinden. Ze wil het manifest van Breivik lezen.
• Yasin en Bayda Mohammed Jamil. Vader en moeder van Rafal. Ze heeft het niet gered.
• Tone Furseth en Jan Atle Dale. Hun 17 jarige zoon Sondre Dale heeft het niet gered. Sondre was lyrisch over de band Datarock.

• Slachtoffer Tina Sukuvara en Åsta Dahl, beiden afkomstig uit Vadsø.
• Slachtoffer Johannes uit Svalbard. Vader Einar Buø en moeder Laila. Het afscheid vanaf het vliegveld voordat Johannes naar Utøya vertrok was weinig sentimenteel. Johannes stak een hand op zonder om te kijken. Einar bleef wachten tot het vliegtuig in het wolkendek was verdwenen. Dat doe je nu eenmaal als ouder, zelfs als je kind al zo groot en zelfstandig is. Dit is voor mij herkenbaar. Wij hebben het laatst hetzelfde gedaan met onze zoon die alleen naar Italië ging met het vliegtuig. Johannes was 14 jaar.
• De slachtoffers werden opgevangen in het Sundvolden Hotel. Bijna 500 hebben de aanslag overleefd. Er was maar 1 jongere verdronken dankzij de hulp van campinggasten met hun plezierbootjes. Ze hebben hiervoor een onderscheiding gekregen. Het verhaal van een aantal campinggasten is opgenomen in het boek. 56 slachtoffers werden getroffen door schoten in het hoofd of de nek. De meesten waren op slag dood. In totaal waren er 77 slachtoffers waarvan 69 op Utøya. 

In een hoofdstuk uit het boek probeert Erika uit te zoeken of Breivik een Lone Wolf was of bij een groepering hoorde. Breivik zat op websites als document.no. Hij kreeg antwoord van zijn grote voorbeeld, de anti-islam blogger Fjordman alias Peder Jensen. Fjordman is actief op de websites Gates of Vienna en Jihad Watch en heeft in 2008 het manifest Defeating Eurabia uitgebracht. Het manifest van Breivik bestaat uit 3 delen. Eerste twee delen bestaat uit plagiaat van onder andere Fjordman en Bat Ye'or  (Gisèle Littman). Het derde deel heeft Breivik zelf geschreven. Dit gaat over de organisatie Knights Templar. De fascinatie voor de tempelridders lijkt te zijn ontstaan tijdens het tiendaagse verblijf van Breivik in Valletta te Malta. Breivik roept in zijn manifest alle ridderjustitiariussen op om op studiereis te gaan naar Malta. Erika besluit om die reden op studiereis naar Malta te gaan en ontmoet in Malta tempelridder Paul Ray, beter bekend als Lionheart. Paul Ray heet eigenlijk Paul Sonato en komt oorspronkelijk uit Luton. Paul zou de mentor van Breivik zijn volgens het manifest van Breivik. De Johannieterorde komt ter sprake. Meer informatie over Paul Ray is te vinden op de onderstaande websites en natuurlijk in het boek van Erika.

• Oslo attacks: EDL member Paul Ray admits he may have been Anders Breivik's inspiration
• Could Paul Ray or Alan Lake be Anders Behring Breivik’s UK mentor?
• The K2P Blog met blogposten over Paul Ray

Over het manifest van Breivik is trouwens een boek verschenen en wel Anders Breivik is niet alleen van Eildert Mulder. Dit boek geeft een beknopte samenvatting van het manifest met commentaar.

Erika spreekt vervolgens met Mark-Anthony Falzon, professor in de sociale antropologie aan de universiteit van Malta en gespecialiseerd in extremisme. Het gaat over het filmpje The Gathering: The order 777 en uiteindelijk praat Erika met extremist Norman Lowell, aanbevolen door Falzon. Een interessant hoofdstuk.

Een ander hoofdstuk gaat over het leven van Anders Breivik. In 2002 richtte Breivik de website Diplomaservice.com op en verdiende geld met de verkoop van valse getuigschriften en kon zo zijn acties bekostigen. Over de genoemde website is weinig te vinden. Interessant is de vraag die in dit forum wordt gesteld. In 2009 richt Breivik het bedrijf Geofarm op als dekmantel om kunstmest te kunnen bestellen voor de productie van de autobom. Erika maakt een vergelijking met de 17 jarige Tim Kretschmer die een bloedbad op 11 maart 2009 veroorzaakte in Winnenden, Zuid Duitsland. Er komen nog meer voorbeelden ter sprake zoals de schietpartij in Jokela, Finland waar de 18 jarige Pekka-Eric Auvinen in 2007 acht mensen doodschoot. Kauhajoki, Finland waar de 22 jarige Matti Juhani Saari in 2008 tien mensen doodt.
Erika praat met psycholoog Peter Langman die het boek Why kids kill. Inside the minds of school shooters schreef. Het verhaal van de schoolschutters Eric Harris en Andrew Golden krijgen we te lezen.

Een soortgelijke terroristische aanval als in Oslo was in Oklahoma op 19 april 1995. In Oklahoma stond een kunstmestbom van meer dan twee ton voor de leveranciersingang van het Alfred P. Murrah Federal Building. Tim McVeigh zou de aanslag gepleegd hebben. Het boek American Terrorist van Lou Michel en Dan Herbeck is gebaseerd op een reeks interviews met McVeigh. Er zijn opmerkelijk veel overeenkomsten met Breivik, de huurauto en de kunstmestbom. Verschil is dat de bom van Breivik niet half zo groot was. Beiden hadden geen medeleven of schuldgevoel, hun boodschap was het belangrijkste en de rest was bijzaak. Dit brengt het verhaal naar de Unabomber, Theodore Kaczynski. Breivik heeft delen uit Kaczynski's essay Industrial Society and Its Future geplagieerd in zijn eigen manifest. Hij heeft wel een aantal begrippen aangepast. Dit brengt Erika weer terug naar haar eerste boek over het gijzelingsdrama in Beslan wat zich afspeelde in 2004.

Na alle achtergrond en slachtoffer verhalen is het uiteindelijk de beurt aan het rapport van de 22-julicommissie over de gang van zaken op 22 juli 2011. Het is een eerlijk en nietsverhullend rapport geworden. Uit het rapport bleek dat men in 2004 al een computersimulatie van een bomaanslag op Høyblokken, Oslo heeft gemaakt. Resultaat was dat er een aantal aanpassingen zijn bedacht om een toekomstige aanslag te voorkomen. Niet alle aanpassingen waren doorgevoerd op de dag van de daadwerkelijke aanslag. Tevens haalt Erika een aantal punten uit het rapport aan waarvan je denkt dat dat niet mogelijk is. De passage hieronder is wel het dieptepunt:

15:35, 10 minuten na de explosie kreeg de politie een concrete en bijzonder gedetailleerde tip van iemand die de mogelijke dader had gezien. In uniform gekleed met grijze bestelbus met kenteken VH 24605. Menselijk en technisch falen zorgde ervoor dat een politiewagen acht km lang achter Breivik reed toen hij op weg was naar Utøya.

Meer over het rapport is te vinden op de onderstaande websites:

• Intelligence Failures and Police Incompetence in Norway’s 22 July 2011 Terror Attacks: The Independent Commission Report
• Summary of evalution report on the events of 22 juli 2011
• The 22 of July Commission Releases Final Report on Norwegian Terrorist Attack
• 22.julikommisjonen

Als laatste toch nog een positief hoofdstuk: Het nieuwe leven. Dit hoofdstuk gaat over Regitze Schäffer Botnen. Haar bijzondere verhaal is ook te lezen en te horen (in het Noors) op deze website.

Recensies Het jaar zonder zomer:

• Recensie op Boekenstrijd
• Recensie op HSVL
• Recensie op Medieval Boardgames
• Recensie op Leesfanaten
• Recensie Trouw
• Artikel op Spanningsblog
• Artikel op MaartjedenBreejen

Wat vind ik zelf van het boek? De kritiek dat er teveel verhalen van slachtoffers aanwezig zijn en daardoor ééntonig zou worden, deel ik absoluut niet. De slachtoffers krijgen nu een gezicht en je leert ze kennen. Het geeft aan hoeveel impact zoiets heeft gehad op het leven van een aantal gezinnen. Een aantal gewonde slachtoffers komen straks weer terug in het boek En dag i historien van Andrea Gjestvang. Het jaar zonder zomer geeft een goed beeld hoe die dag verlopen is. De achtergrond van Breivik en de wereld waar hij zich in bevond, wordt toegelicht. Het boek wisselt verhalen van slachtoffers, rechtbankverhalen en achtergrondverhalen over Breivik af. Het rapport van de 22 juli commissie is schokkend. Er zijn teveel fouten gemaakt. Het boek verveelt nergens. Een detail wat me bij is gebleven is dat de jongeren die beschoten werden, op hun mobieltjes gebeld werden door journalisten voor een live interview. Bij het zoeken naar informatie op internet kom je trouwens verontrustende dingen tegen. Voorstanders van Breivik en zelfs bewonderaars die hun eigen blogsite hebben opgezet om Breivik te eren. De websites waar Fjordman op schrijft en meer van dit soort ellende. Gelukkig is het laatste hoofdstuk over Regitze Schäffer Botnen hoopvol. Een mooi eind van een zwarte dag. Uitgeverij de Geus bedankt voor het recensie exemplaar. Het boek is te bestellen bij Bol.com.