Je onvervangbare hersenen - Kaja Nordengen

Boek details:
Auteur: Kaja Nordengen
Titel: Je onvervangbare hersenen
Originele titel: Hjernen er stjernen
Vertaling: Angélique de Kroon
Verschijningsdatum: 2017
Bladzijde: 239
Uitgeverij: Atlas Contact
ISBN: 97890450

Flaptekst:
Al sinds ze tien jaar oud was en een exemplaar van Illustrated Science in handen kreeg, is de Noorse Kaja Nordengen (1987) gefascineerd door de hersenen. Ze was een razendsnelle scholier, een natuurtalent, en bovendien uiterst bezield: ‘Ik heb voor mijn onderzoek met liefde mijn zomervakanties opgeofferd.’ Op haar zeventiende begon ze met haar studie neurologie, en inmiddels is ze gepromoveerd en werkzaam aan de universiteit van Akershus. De wetenschap is één kant van haar werk, maar ze vindt het minstens zo belangrijk om haar kennis met een groot publiek te delen. Het resultaat, Je onvervangbare hersenen, is haar eerste boek. Het is in Noorwegen een grote bestseller en het zal ook in Groot-Brittannië, Amerika, Duitsland, Frankrijk en verschillende andere landen verschijnen. Je onvervangbare hersenen is een vrolijk en slim boek dat je zelfinzicht geeft. Het geeft antwoorden op vragen als: Hoe word je verliefd? Hoe kan het dat onze hersenen zo klein zijn? Het is ook vaak verrassend: Waarom misleidt je brein je zo vaak? Waarom belonen de hersenen iets slechts als verslaving? Het enige écht onmisbare orgaan heeft niet altijd het beste met zichzelf voor, en dat moeten we aanvaarden. Nordengen ontleedt op glasheldere wijze en met effectieve illustraties deze wonderbaarlijke machine. Wat Giulia Enders voor onze darmen deed, doet Kaja Nordengen met het brein.

De auteur:

In de flaptekst is een introductie van de Noorse Kaja Nordengen te lezen. In 2014 promoveerde ze en in 2016 bracht ze haar boek Hjernen er stjernen uit. Dit allemaal voordat ze dertig is. Erg goed bij dus. In 2017 is haar boek vertaald naar het Nederlands. De vertaling is uitgevoerd door Angélique de Kroon. Volgens mij geen gemakkelijke opgave met al die moeilijke termen. Mijn complimenten.

Kaja Nordengen

Kaja heeft een Twitter en een Facebook account. Op Youtube is nog een lezing van haar te zien met de titel Invented reality.

Proefdruk:

Via De Club van echte lezers werd er aangeboden om een proefdruk van dit boek te lezen. Een lastige deze keer want de schrijfster is Noors, dus past goed bij mijn blog, maar een boek over de hersenen...... Dat leek mij iets te hoog gegrepen. Toch maar even gezocht naar de flaptekst en het begon mij aan te spreken. Dit heeft dan voornamelijk te maken met het feit dat ik, toen de fysieke Intermediair nog bestond, altijd de column van Roos Vonk las. Haar columns in de Intermediair zijn hier terug te lezen. Roos Vonk is een ster in het toegankelijk maken van wetenschappelijke kennis. In de flaptekst van Je onvervangbare hersenen is te lezen dat dit ook voor Kaja Nordengen geldt. Om die reden een poging gewaagd en ik mocht een proefdruk lezen. 

Het boek:

Het boek bestaat uit dertien hoofdstukken. Het voorwoord is geschreven door Nobelprijswinnaar May-Britt Moser. Volgens May-Britt verweeft Kaja Nordengen op vlotte wijze de onderzoeksresultaten met anekdotes uit haar eigen leven. De jongere zus van Kaja, Guro Nordengen is verantwoordelijk voor de illustraties. In het voorwoord wordt de professor Per Andersen aangehaald met zijn Noorse wetenschapsserie met de titel Hjernen. Hij deed dit samen met Per Øyvind Heradstveit.

Na het voorwoord gaat het alleen nog maar over de hersenen. De belangrijkste onderdelen van de hersenen worden behandeld. Niet alleen het heden maar ook het verleden. Hoe ging men vroeger om met de hersenen? Zo is te lezen dat de oude Egyptenaren de overleden heersers balsemden. Hierbij werd het hart zorgvuldig behandeld en in het lichaam teruggeplaatst. De hersenen werden weggegooid. De Franse filosoof René Descartes plaatste de zetel van de ziel in de hersenen en volgens poolheld en eerste hersenonderzoeker Fridtjof Nansen bevond de intelligentie zich in de synapsen, de plaatsen waar de zenuwcelsignalen worden overgebracht. Zo kwam men erachter dat als je hersendood bent, je dood bent. De conclusie tegenwoordig is dan dat veel onderdelen van het lichaam vervangbaar zijn, maar het menselijk brein nog niet. Mocht dit alsnog lukken in te toekomst dan ontstaan er ethische dilemma's. Namelijk met nieuwe hersenen bij hersendood ben je eigenlijk niet meer jezelf. Hoe dat komt wordt uitgelegd in het boek.

In het hoofdstuk Denk(r)evolutie wordt de ontwikkeling van de hersenen beschreven. Hoe groter de hersenschors (het oppervlak wat aan een walnoot doet denken) is die een dier heeft, hoe groter de mogelijkheid van hoge intelligentie. Bij de homo habilis was het gewicht van het brein 400 gram. Bij de homo erectus ging het brein naar 1000 gram. Bij de moderne mens, homo sapiens, is het gewicht van het brein tussen de 1200 en 1400 gram. Maar het gewicht van de hersenen is niet bepalend voor intelligentie. Albert Einstein had een brein dat 20 procent kleiner was dan gemiddeld. Interessant is om te weten dat bij de geboorte van de mens de hersenen onvoltooid zijn. Dit betekent dat er veel energie in elk individu gestoken moet worden om de hersenen te voltooien. Bij de geboorte is een kleinere schedel noodzakelijk om door het geboortekanaal te kunnen en in een kleine schedel is er geen ruimte voor voltooide hersenen.

Ik heb hieronder een afbeelding uit het boek opgenomen. Het is een van de vele afbeeldingen van de hersenen. Deze vond ik interessant om op te nemen omdat deze het meest overzichtelijk is hoe de hersenen van de mens in elkaar zit.

In het tweede hoofdstuk De zoektocht naar de persoonlijkheid wordt het nog interessanter met voorbeelden zoals het tragisch lot van de spoorwegarbeider Phineas Gage, Dr Jekyll en Mr Hyde, Jim Jones en zijn People's Temple en het experiment The third wave. De film The Wave/Die Welle is gebaseerd op dit experiment.

Het is gebleken dat Henry Molaison (HM) een belangrijke rol heeft gespeeld in de zoektocht hoe de hersenen werken. HM heeft in zijn jeugd in 1933 een fietsongeluk gehad en heeft sindsdien last van epileptische aanvallen. De aanvallen werden steeds erger en men heeft toen via een chirurgische ingreep een deel van de hippocampus verwijderd. De epilepsie aanvallen zijn verminderd maar het geheugen was aangetast. Hij kon niet meer dan twintig seconden herinneren. Ik had nog nooit van hem gehoord, maar hij was bekend geworden vanwege de onderzoeken die men op hem uitvoerde. Door hem werd veel duidelijk over de hersenen. Een uitspraak van HM die ik tegen kwam bij het boek Permanent tegenwoordige tijd van Suzanne Corkin: "Het is grappig, het is gewoon een kwestie van leven en leren. Ik leef en jullie leren.". Het boek is een biografie over HM geschreven door wetenschapper Suzanne Corkin die het langst met hem heeft samengewerkt. De verwijzingen in het boek van Kaja Nordengen naar HM heeft ervoor gezorgd dat hij in ieder geval bij mij indruk heeft achtergelaten. Een documentaire over de man zonder geheugen is te zien op de website van De kennis van nu.

Wat komt er verder aan bod in het boek?

Dementie:Vasculaire dementie en Alzheimer. De hippocampus (zeepaardje), is een van de eerste gebieden die met de leeftijd verzwakken.

Botox: De invloed van botox. Botox werkt als vergif voor de zenuwcellen. Als het in de gezichtsspieren wordt geïnjecteerd stoppen deze met functioneren omdat de zenuwcellen die ze aansturen geen signalen meer kunnen verzenden. Het is bewezen dat het wegwerken van een frons met botox goed werkt. Dus botox is niet altijd negatief.

Depressie: Het verbaasde me dat medicijnen tegen depressie bijdragen aan de aanmaak van meer nieuwe zenuwcellen. Depressie kan geen psychische aandoening meer genoemd worden. Een depressie veroorzaakt namelijk fysieke veranderingen in de hersenen.

Seks in je hoofd: Dit stuk beschrijft wat er in de hersenen plaatsvindt tijdens de seks. Gerelateerd hieraan is het syndroom van Klüver-Bucy. Het verhaal over Kevin die het Amerikaanse radioprogramma Blame heeft uitgezonden, dient als voorbeeld.

Stress: Het is bewezen dat continue stress de zenuwcellen schaden.

Angst: Angst houdt ons in leven. Het is vooral de amandelvormige kern van de temporaalkwab, de amygdala, die er bv voor zorgt dat toeristen klamme handen krijgen als ze te ver naar de rand van Preikestolen in de Lysefjord gaan. Hadden mensen geen amygdala, dan had Preikestolen een omheining en waarschuwingsborden langs de gehele rand moeten hebben. De amygdala beschermt ons.

Wijsheid: Een fragment uit de vers Hávamál, een van de verhalen uit de Edda.

Een mens moet echter ook niet méér dan matig wijs zijn. Wie zijn noodlot niet kent, blijft bevrijd van veel kommer, en te groote wijsheid kost iemand de vroolijkheid van zijn hart. Wanneer men slechts goed weet hetgeen dat men weet, leidt men het gemakkelijkste leven.

Het fragment bewijst volgens Nordengen dat de wet van Jante blijkbaar een langere traditie in Noorwegen had dan toen Aksel Sandemose die in 1933 in zijn boek En flygtning krydser sit spor formuleerde.

De IQ test: Hoge intelligentie is niet synoniem aan wijsheid. IQ draait in de eerste plaats om de potentie tot leren, niet wat men daadwerkelijk geleerd heeft. Bij veel mensen kan het potentieel onbenut blijven.

Multitasking: Niemand kan twee dingen tegelijk doen, want de hersenen kunnen zich maar op één ding tegelijk richten. Wat er werkelijk gebeurd is dat je hersenen snel proberen te schakelen tussen de twee handelingen. Een voorbeeld wat aangehaald wordt is een automobilist die iets belangrijks probeert te formuleren aan de telefoon. Hij zal zich slechter op het rijden concentreren dan iemand die niet telefoneert tijdens het autorijden. Het resultaat is dat bestuurders die hun mobieltje gebruiken net zo onoplettend rijden als iemand met een alcohol-promillage van 0,8 in zijn bloed, ook al is er sprake van handsfree.

Muziek: Als je naar muziek luistert, wordt een deel van de basale ganglia in de hersenen, de nucleus accumbens genaamd, geactiveerd. De nucleus accumbens is ook het centrum voor liefde en lust. Interessante verklaring over de belevenis van muziek: De magie van muziek komt tot uitdrukking wanneer je expert bent in wat je doet.

Religie: De bliksem: Vikingen dachten dat het Thor met de hamer was, de Romeinen dachten dat Jupiter die bliksemschichten gooide, de Grieken dachten dat het Zeus was en de Indiërs geloofden dat stormgod Indra de bliksem veroorzaakte met een hamer.

Eten en reclame: In dit stuk komt onder andere de invloed van de reclame voor. Zo is te lezen dat leptine het eetlustregulerende hormoon is. Leptine geeft je een seintje dat je genoeg hebt gehad, na de consumptie van een bepaalde hoeveelheid calorieën.

Verslavingen: Verschillende verslavingen zoals alcohol en drugs worden beschreven. Welke invloed hebben de verslavingen op ons brein.

Perceptie in de praktijk: In dit hoofdstuk komen voorbeelden aan bod die Kaja ook laat zien in haar presentatie die ik in het begin heb opgenomen. Voorbeelden van gezichtsherkenning, gekleurd nabeeld en natuurlijk #TheDress.

In het nawoord een citaat van Nordengen: Vaak heb ik een soort afgunst gevoeld als mijn collega's hun onderzoeksprojecten konden koppelen aan algemeen bekende ziekten die veel mensen treffen. 'Ik ga het kankerraadsel oplossen', zeggen ze. Ik blijf echter achter met mijn verklaring waarom het belangrijk is dat N-acetylaspartylglutamaat wordt afgegeven door postsynaptische membranen in exciterende synapsen. Het is lastig werk, maar tegelijkertijd ook uitdagend en interessant.

Conclusie:
Deze keer een hersenkraker. Het boek geeft je in gewone mensentaal inzicht in de werking van de hersenen. In de tijd dat ik het boek las heb ik een aantal tips al gebruikt en heeft het mij inzicht gebracht in de werking van het brein. Multitasking was iets wat ik vaak deed, maar nu snap ik dat het niet efficiënt is en je de taken sneller uitvoert als je ze na elkaar uitvoert. De uitleg over vasculaire dementie was ook duidelijk. Ik begrijp nu de situatie van mijn moeder beter. Een verrassend goed boek.

Wetenswaardigheden:
In de wetenswaardigheden neem ik de in het boek genoemde onderdelen op. Zo heb ik een beeld van hoe de hersenen in elkaar zitten en welke feiten daarbij horen. Dus puur een lijstje met punten waar ik de herinneringen aan het boek heb gekoppeld.

• Het menselijk brein: limbisch systeem. Wat doen de amygdala en de hippocampus?
• Cruciale evolutionaire drijfveren: vier F's: Fighting, Flighting, Feeding en Fucking. Vechten, vluchten, eten en seks.
• Wiskundig inzicht bevindt zich in de hersenschors.
• Thalamus.
• Pariëtaalkwab/wandbeenkwab.
• Temporaalkwab/slaapkwab.
• Occipitaalkwab/achterhoofdskwab.
• Frontaalkwab/voorhoofdskwab.
• Prefrontale cortex.
• Pijnappelklier.
• Insula.
• Cerebellum/kleine hersenen.
• Hersenbalk.
• Basale ganglia.
• Psycholoog Stanley Milgram.
• Neurowetenschapper Elizabeth Loftus.
• Neurowetenschapper Irving Janis.
• The big Five persoonlijkheidstest.
• Klassieke conditionering en operante conditionering.
• Gewenning/habisituatie. 
• Psycholoog Albert Bandura.
• Herinneringen worden in delen opgeslagen. Visuele indrukken in de visuele cortex, gehoorindrukken in de auditieve cortex, emotionele ervaringen in de amygdala en aanrakingen in de sensorische cortex.
• Synapsen worden aangemaakt als je iets nieuws leert, maar verdwijnen ook weer als je niet herhaalt wat je geleerd hebt.
• Mr LTP. De Noorse arts Terje Lømo. Hij heeft LTP ontdekt. De synapsen die op grote schaal worden gebruikt, worden versterkt door de LPT (Lange Termijn Potentiëring). Dit betekent dat de synaps na verloop van tijd effectiever wordt.
• 10-procent mythe. De fabel dat we 10 procent van de hersenen gebruiken. Volgens Nordengen helpt de film Lucy uit 2014 hier dan niet bij. Die film gaat nu net over de fabel. Toevallig heb ik de film gezien en het is leuk bedacht en leuke actie maar slaat inderdaad nergens op.
• Jennifer Aniston-neuron.
• Savants. Er zijn volgens het boek vijftig savants aanwezig in de wereld. Een ervan was onderwerp van de film Rain Man. Zijn echte naam van de savant was Kim Peek. Hij kon twee pagina's tegelijk lezen met elk oog een en kon uiteindelijk 12000 boeken navertellen.
• Er wordt een gedeelte uit Marcel Proust: Op zoek naar de verloren tijd geciteerd. 
• Het Proust-effect. Een bekende geur kan er voor zorgen dat we ons een gebeurtenis herinneren die we hebben meegemaakt.
• Jill Price. De eerste die geïdentificeerd werd die niets meer vergat. Ze weet alles wat er gebeurd is. Een last noemt ze het.
• Rasters in de hersenen. Ontdekt door de Noren May-Britt en Edvard Moser. De Mosers wonnen de Nobelprijs voor rasterneutronen en de Brit John O'Keefe voor die van plaatsneuronen.
• Neurowetenschapper Véronique Bohbot. Ze beweert dat het gebruik van gps de mensheid zo passief maakt dat het later in het leven een negatief effect kan hebben met betrekking tot de ziekte van Alzheimer.
• Neurotransmitters die vrijkomen wanneer iemand aardig voor ons is: dopamine, serotonine en oxytocine.
• Psycholoog Donald Hebb.
• Kinderboeken van Anne-Catharina Vestli.
• Guernica van Pablo Picasso.
• De Noorse assepoester Kari Trestakk.

Recensie:
- Wibnet
- Hebban